Öznenin Varoluş Sınırındaki Kaybı

Şeyda Uncu*

Savrulan Beden**

Yitiyor iste göz gerisi edilen vücudum,

Olduğum üzere ölmeliyim, olduğum üzere…

Dost, ana baba ve hiçbir umudu düşünmeden

Doğramalıyım bu tiksinç bedeni beynimle!

Bilir miydim yaklaşan karanlığı daha evvelce,

Son verilebilir ömrün benimki olduğunu?

Şendim, şendim ben,

Kahkaham insanları ürkütürdü!

Zamanı azaldı artık, zorlanmış vücudumun,

Olduğum üzere ölmeliyim, olduğum üzere…

Aşk, bağ ve hiçbir utkuyu düşünmeden,

Kalıvermeliyim öylece kaskatı!

Psikosomatik sıkıntı düşünüldüğünde Nilgün Marmara’nın “Savrulan Beden” şiiri bir emsal üzeredir. Şiirde, vücudun yitiminde olan bir insanın sözleri duyulur. Güya vücut, aşk, kelam ve bunların mümkün kıldığı sembolik bağdan büsbütün koparılmışçasına “öylece kaskatı” kalıveren bir olgu olarak sunulmuştur. Bu yazımızda, tam da buradan psikosomatik sıkıntıya değineceğiz. 

Jacques Lacan’ın tabiriyle “psikosomatik fenomenden” kelam edecek olursak, öznenin ıstırabın öznesi pozisyonunda olduğu ve belirtisini, temel çatışmasını vücut üzerinden deneyimlediği bir olguyu psikanalitik bir bakışla ele alacağız demek oluyor. Şimdiki psikopatolojinin de temel sorusu olan “Psikosomatik nedir?” sorusu ile devam edeceğiz. 

Psikosomatik kliniği, vücut ve ruh birleşimini yansıtan kıymetli kliniklerden biridir. Ruh ve vücut birbirinden farklı düşünülemeyeceği üzere yalnızca ruhsal oluşumlara ya da yalnızca vücuda odaklanmak klinik açıdan bireyi anlamayı güçleştirecektir. Zira özne var olan acıyı vücudu ile görmeye ve göstermeye başlamıştır. Görünür olan bedensel hastalığıdır ve kelamında rastgele bir ruhsal ıstıraba yer vermez. Halbuki bu noktada Parman’ın şu kelamlarını hatırlamak gerekecektir: ‘’Hissettiğimiz her olgunun bedensel bir yankısı, bedensel her hissedilişin ruhsal dünyada bir karşılığı vardır’’ (Parman, 2008, s.133). Tıpkı vakitte Foucault’un ruhun ve vücudun birleşiminde öznelliğin ortaya çıkış noktasını isimlendirdiğini anımsarsak, ruh ve vücut ortasındaki fakat hayali olabilecek bu ikili ayrımın birey üzerindeki yansımaları şiddetli olabilir. 

Peki karşılıklılık prensibinde psikosomatik belirtisi olan bir özne nasıl oluyor da ruh ve vücut ortasındaki bağı ayırıyor? Bu soruya cevap öğesi olabilecek birinci müşahedemiz, öznenin ‘’bedensel bir hastalığım var’’, diyerek hastalığın dışarıdan geldiğini ve bu durumu ‘’düzeltilmesi’’ gereken mekaniksel bir düzlemeye indirgediği formunda söz edilebilir. Bireyin ömrü, hastalıkla kesintiye uğrayarak, organlarının “gürültülü” hale gelmesine ve ömrünün sıhhatsiz bir biçimde engellenmesine yol açar. Kişi bu doğrultuda ruh ve vücut ortasında kalarak dert ve ıstırap duymaya başlar. Öyleyse daha spesifik olarak soru şudur: ‘’Sadece fizikî olarak hasta olduğunu söyleyen birey için psikoterapinin yeri ne olabilir?’’ 

Hastaları ruhsal sağaltıma yönelten çoğunlukla kendi inisiyatifleri değildir. Onlar daha çok sıhhat durumlarının kaybı nedeniyle bir tabibe gereksinim duymaktadırlar. Bu talebinde özne, acı çeken vücudunun fakat tıbbi bir telaffuzun etrafında deva bulacağına inandığını duyurur. Günümüz tıbbı bu hastalıkların tesirlerini ve sonuçlarını tanımlayabilse dahi tedavi sürecinde bireyin tedaviye cevap vermemesiyle birlikte tıbbi telaffuzdan çıkılır ve nedenleri psikoloji kliniğine bağlanır. Hasebiyle gereksinim öznesinin tabip karşısındaki statüsü yer değiştirerek talep öznesine yanlışsız evrilir zira tabip bir eksiğe işaret ederek lisanı adres gösterir. Böylece, psikoterapi talebi yani konuşma talebi çoğunlukla bir oburu (hekim vb.) doğrultusunda doğmaktadır. Klinik çalışma içerisinde bir hastanın terapi talebi şöyle tabir bulur: ‘’Uzun müddettir devam eden tedavime katkı sağlamak istiyorum. Baya uzun mühlet oldu artık 12 seneye kadar gidiyor. Ben artık bir tahlil yolu aramayı bitiriyorum yavaş yavaş. Yıllardır arıyorum ve bir şey bulamıyorum o yüzden son seçenek artık neler olabilir diye buradayım’’. 12 yıl boyunca devam eden Alopesi Areata hastasının öznel telaffuzunda de duyulacağı üzere vücudunu ruhsal sağaltımın dışına itmiş ve son devayı konuşmak olarak getirmiş olduğunu duymaktayız.

Psikanalitik kuramda vücut üzerinden semptomun yaşantılanışı iki psikopatolojiyi akla getirir: (1) Histeri ve (2) Psikosomatik. Bu iki psikopatolojik olgunun belirtilerinin kesişiminde olan vücut, hep bir şey anlatmaktadır. Vücudun sesini ve sessizliğini dinleyerek ne söylediğine ve ne gizlediğine kulak vermeliyiz. 

Freud 1986 yılında kaleme aldığı ‘’Anksiyete Nevrozu’’ makalesinde şimdiki nevrozlar ve psikonevrozlar ayrımını ortaya koymuştur. Aktüel nevrozlarda psikosomatik hastaların vücut üzerinde hastalıkları nasıl yaşadıklarını açıklayarak, histerik semptomun bilakis bedensel bir hastalıkla karşı karşıya kalındığını anlatır. Histerik konversiyonda ruhsal bir gerçeklik ve sembolik mana varken, şimdiki nevrozlarda kelam konusu olan belirtideki “anlam yokluğudur”. (Parman,2005) Bastırma psikosomatik belirtide yetersiz kalarak histerik konversiyondan farklılaşmıştır. Histerik özne vücudu bir araç üzere kullanarak çatışmayı tabir ederken, psikosomatik olguda vücut, ıstırabın öğesi olarak bastırılan duygulanımların ve dürtülerin sergilendiği alandır. Daha açık bir sözle, psikosomatik olguda ruhsallıktan vücuda yanlışsız yaşanan sıçramayla özne vücuduyla acı çeker. Freud’a nazaran somatik belirti mana yoksunudur. Belirti vücuda yıkıcı bir ziyan verirken, konversiyon histerisinde belirtiler vücuda saldırmadan denetim altına alınır (Debray, Dejous ve Fedida, 2015, s.15). Ayrıyeten histeri kliniğinde psikanalitik yorumlamanın, bir bilinçdışı oluşum olan belirtideki fonksiyonelliğini gözlemleriz. 

Sonuç olarak, histeri hadiselerinde vücuda libidinal yatırımın aşırılığı neden olurken, psikosomatik hadiselerde vücutta libidinal yatırımın azlığı ya da büsbütün çekilmiş olması vücut üzerinde bir kısmın ya da sisteminin ön plana çıkması görülmektedir. 

Jacques Lacan: Psikosomatik Fenomen

Lacan, vücut ve psişe ortasındaki ayrımdan fazla fikir ve vücut ortasındaki ayrımın kıymetine odaklanır. Münasebetiyle ortak telaffuzdan farklı bir pozisyonda çalışmalarını yaptığını şimdiden söylemek mümkündür. 

    Fenomen denilince özsel nitelikler duyarız. Objeler burada gerçek objeler olmaktan çıkıp ide haline gelmiştir. Yani obje artık şuurda ortaya çıkan fenomen olduğu için özsel denilmektedir. Lacan, R. Levy ve H. Danon- Boileu’nun 1953 tarihli ‘’Yüksek tansiyon üzerine psikosomatik görüşler’’ isimli makalelerinde organik bir sebep saptanmayan özgül bir hipertansiyon olgusunu, devirlerinin psikosomatik anlayışına dayanarak ele alırlar. 1964-1976 yılları ortasında ise Lacan, psikosomatik fenomenler üzerine temel çalışmalarını ortaya koymaktadır. 

    Lacan’ın kuramında psikosomatik fenomeni iki başka bakış açısıyla ele alabiliriz: Evvel psikosomatik hastalardaki gösterenin fonksiyonunun ve gösteren zincirinin nasıl farklılaştığı; daha sonra psikosomatiğe has Jouissance’ı (zevki) nasıl ele alabileceğimiz konusu. 

               İlk olarak Freud’un semptom üzerine yorumunu ele alarak Lacan, psikosomatik fenomenin bir semptom olmadığını savunur. Lacan’a nazaran psikosomatik fenomende ileti, öznenin kendisinden olan, fallik bir mana taşıyan ve münasebetiyle kastrasyonla ilgili semptomdan farklılık gösterir. Ona nazaran psikosomatik fenomen özneyi temsil etmez ve hasebiyle da gösteren zincirinin farklılaşmasıdır. Gösteren burada dileğin diyalektiğindeki asıl pozisyonu yitirerek saf bir işaret haline gelir. Bu durumu Seminer XI’de Pavlov’un deneyi ile açıklamıştır: Pavlov’un bilme isteğiyle hareket ettiğini ve bu halde kendi isteğini temsil edebildiğini savunmuştur. Bu dileğin göstereni (çan), onu (Pavlov) özne olarak bir diğer gösteren için (salya) temsil eder. Bu salya ayrıyeten vücudun istediğini elde etmesinin (jouissance) işareti olarak duyulur. Hayvanın midesinde ülserin varlığı ile birlikte bir artık (nesne a) üretilir. Böylece deneycinin ek tatminini –bir zevk fazlasını- taşıyan lezyon, baştaki hipotezi doğrular. Lacan’ın matematik formülasyonuyla şu halde söz edilir: 

(S1) trompetin sesi. ???? (S2) salgı, fruition (doyum/gerçekleşme)

(S) Pavlov  (a) Ülser (Valas, 2010).

Hayvan burada uyarana (çan) fizyolojik bir fonksiyonla cevap vermiştir. Bu cevabın arkasında hayvanın midesinde beliren ülser bir gösteren üzere değil, saf bir işaret olarak yerini almıştır (Castanet, 2004). Psikosomatik hastaların da, tek başlarına manaları olmayan ve kendilerine muhtaçlık halinde kendisini dayatmış gösterenlere belirtileriyle cevap verdiklerini savunuyoruz. 

    Lacan Psikanalizin dört temel kavramı seminerinde (1964): ‘’öznenin birinci gösteren olarak Ötekinde ortaya çıktığını, birli gösteren olarak Ötekinin alanında uzunluk gösterdiğini ve bir öteki gösteren nezdinde özneyi temsil ettiğini ve o öteki gösterenin tesirinin ise öznenin aphanisisi olduğunu’’, söz eder (Lacan, 2013, s. 231). Daha net bir formda tabir edecek olursak;  özne bir gösteren tarafından diğer bir gösteren için temsil edilmektedir. Lacan, psikosomatik fenomeni klinik yollara aktarır ve vücudun temel muhtaçlığı bozulduğu vakit, öznenin Ötekinin istek buyruğuna karşı kendini savunamadığını ve ısrarcı dileğinin bedensel lezyonlara neden olabildiğini savunur. Bu nedenle öznel metafor başarısız durumda kalır. Bu noktada, gösteren ve gösteren zincirinin farklılaşmasında değerli bir tanımlama olan ‘’holophrase’’ kavramını önerir. 

“Holophrase” sözü dilbilimde az kullanılan bir kavramdır. Söz manası olarak tek uzun bir söz ile cümle olan durumu işaret etmektedir. Lacan, holophrase kavramını ‘’yüz yüze konuşan iki kişi ortasında oluşan anlaşılamayan bir gürültüye eş değer’’ olarak tanımlamıştır (Lebrun, 2001).  Holophrase’ı ele alabilmek için S, S1 ve S2’den bahsetmek gerekir. ‘’Lacan, gösteren-olayı S1 simgesiyle muharrir. 1 sayısı bunun yegane bir olay olduğunu belirtmek içindir -bir semptom sürekli Bir ile birebir düzendendir- ve S harfi de signifiant (gösteren) sözünü belirtir’’  (Nasio, 2007, s. 24).  S2 ise; bilinçdışı bilgiyi temsil etmektedir. Hasebiyle bilinçdışı gösterenlerin bir dizi halinde eklemlenmesidir.  Lacan, holophrase’ı ise bu gösterenler ortasındaki aralığın namevcudiyeti ile tanımlamaktadır. Şayet bu dizide S1 ve S2 ortasında boşluk kalmazsa, özne bölünmesinde ve bilinçdışı oluşumunda temel rol oynayan birinci gösteren ikilisi S1-S2 donarak holophraselleşir, yani katılaşırlar. Öbür bir deyişle, holophrase kavramı birinci gösteren çiftinin donmuş olması manasına gelmektedir. Bu birinci gösteren çiftinin donması klinik olarak çok farklı tablolarla sonuçlanabilir. Zeka geriliği, psikoz ve psikosomatik üzere birçok olay ile karşılaşılır ama özne her birinde farklı konumlanacaktır (Lebrun,2001).        

Bilinçdışının oluşumundan bahsettiğimizde ayrıyeten Lacan ‘’a’’ objesi tanımlamasına referans gösterecektir. Küçük a objesi, bilinçdışının oluşumuyla birlikte özneyi inşa eden ve özneyi arzulamaya yönlendirendir. Öznenin arzuladığı, aradığı lakin asla bulmak istemediğidir. Bu nedenle obje a bir yanıyla durmadan tekrarlanan bir problematiğin karşılığının yokluğunu barındırmaktadır. Öbür bir tabirle küçük a objesi, benzeyeni, küçük öteki ve öteki beni tabir etmektedir. (Nasio, 2007).  Bu durumda küçük a objesi iki gösteren ortasında bulunan kayba değil, kaybın tesirine verilen isimdir. ‘’İki gösteren çiftinin holophrase dönüşmesi, onların bir ikili olarak değil de ikisi birbirine yapışmış olduğunu düşündürmesi ortadaki kayıp tesirinin üremediğini gösterir’’ (Lebrun,2001, s. 136). Gösteren ve gösteren zincirinin farklılaşmasında holophrase nedeniyle obje a’yı yani isteğin nedeni olan objeyi ortaya çıkaran bir alanın olmadığını söz eder. Bu durum, sembolik tertibi temellendiren birinci yapılandırıcı yabancılaşmanın gerçekleşmemesinden ötürü bir takılma noktası olmasıyla birlikte iki gösterenin donması sonucu Öteki’nin isteği diyalektiğinin açılmasının imkansızlığına neden olur. 

Dile girme sembolik bir gerçektir ve gerçekte simgeselin kaydıdır. Daha açık bir tabirle, özne lisan içerisinde var olur. Lisan düzeneği, özneyi kurmakla birlikte arzuyu da birebir düzenekle yönetmektedir. Daha açık bir sözle bilinçdışı özneye işaret ederken, özne de isteğe işaret edecektir. Psikosomatik fenomeni, istek ve lisanın tesiriyle yine değerlendirdiğimizde dürtü kuramına varırız. Dürtü, lisanın, ’’gösterenin vücuttaki etkisidir’’ (Valas, 2010). Daha açık bir sözle sözler dokunur ve vücudu etkileyebilir. (Valas, 2010). Lebrun bu noktada şu hipoteze yer verir: ‘’Böyle bir patoloji gösteren tümevarım sürecinde bir tutulmayı işaret etmektedir. Psikosomatik fenomende lisanın meydana çıkışında bir başarısızlık vardır. Lisanın kendisiyle birlikte getirdiği imkânsızı bir atlama, yalıtma kelam konusudur’’(Lebrun, 2001, s.135). Psikosomatik olgu beşere mahsus bir hastalıktır zira gösterenin tümevarımının ıskalaması kelam mevzusudur. Böylece gösterene yazılma durumu fakat insanı insan yapacaktır.  

Psikosomatik fenomenden müzdarip olan kişi için libidinal bir vücuttan bahsedebilmek mümkün değildir. Psikosomatik hastanın vücudu jouissance’ın karar sürdüğü bir vücuttur. Holophrase sürecini de unutmamak gerekir ki; S2 Ötekinin zevkine dair bir bilgiyi temsil etmektedir. Psikosomatik fenomen vücudun bir bölgesini etkilemektedir ve bu modülünde zevklenme, acı sözünün de belirttiği üzere haz prensibinin ötesinde devam etmektedir.  Bu doğrultuda psikosomatik fenomen bir organın hasarıyla birlikte yasaya işaret eder diyebilir miyiz? Öznenin mecbur kaldığı- dayatıldığı- jouissance modeli bizlere Babanın-Adının sembolik yasanın garantisi olarak sunması yerinde kendini göstererek babanın ismine dönüşmekte olduğunu söyleyebilir mi? Lacan (1975) Cenevre Konferansında psikosomatik lezyonları bedene yazılan izler olarak tanımlamaktadır. Bu izler nizamlı işaretler olmaktan çok art geriye atılan imzalardır. Lezyon bir yara izi olarak öznenin kendini tanımladığı (“Alopesiliyim”, “Kanserim”, vb.) bir imza halini alır. Vücut üzerinde psikosomatik fenomenin yazılması- bir babanın ismi haline gelen yazı- bir yapı belirlememektedir. Öznenin yapısından bağımsız olarak sintome ( Lacan, sinthome) ‘’dördüncü düğüm’’ fonksiyonunu yerine getiren Babanın-Adıdır (Lippi, 2008). Hasebiyle Özne vücut üzerindeki lezyonla birlikte mi kimlik sağlar? 

Tartışma 

              Bu çalışma, “psikosomatik olguyu Lacancı bir bakış açısıyla tanısal kategoride nasıl ele alabiliriz?” sorusunu da doğurmuştur. Birinci olarak Lacan’ın teşhis için söz ettiği (1) nevroz (2) psikoz ve (3) sapkın olmak üzere üç temel kategoriden bahsetmekte olduğunu hatırlatmak isterim (Fink, 2016). Lacan Psikosomatik fenomenden bahsederken psikosomatik bir ruhsal yapı olmadığını, tersine bu fenomenin yapılar ortası olduğunu söz eder. Daha açık bir tabirle psikoz, nevroz ve sapkınlıklarda her bir yapı içerisinde özgül fenomen olarak gözlemlenir. Bir dördüncü teşhis olarak eklenemez. Zira burada asıl sıkıntı psikosomatik olgunun jouissance ile olan özel ilişkilenme biçimidir (Castanet, 2004). Psikosomatikte vücut kendini tabir ederek lisanın kusurlarına reaksiyon gösterir. Hasebiyle tahlil de, bu brüt halde olan jouissance’ı lisanın fonksiyonuna sokmaktadır. 

         Bir öbür öge ise; gösteren ve gösteren zincirinde meydana gelen farklılaşmadır. Göstereni başlatan Özne’nin dışında gösterenler gösteren üzere değil işaretler üzere hareket eder. Hasebiyle gösteren bu zincirde dileğin diyalektiğinde asıl pozisyonunu yitirerek saf işaret haline gelir. Lacan göstereni dondurulmuş olarak holophrase biçiminde tanımlamaktadır. Diğer bir sözle holophrase ile tanımlanan gösteren, özneyi bir öteki gösteren için temsil edemeyecektir. Bu durumda ben ve ben olmayan ortasındaki hududun meçhullüğü de aktarım- karşı transfer ilgisinde daha belirginleşecektir. Bu birli- holophrase olmuş sistemde bağımsız olma durumu teslim edilememiştir. Terapistin kendi ruhsallığını kullanması bu açıdan değerlidir. 

 Psikosomatik örgütlenmede obje vücuttur. Bu belirtilerin kökenindeki ıstırabın motamot bastırma ve bastırılmışın geri dönüşünde olduğu üzere sembolik bir düzlemde ruhsallaşmış bir belirti olarak ortaya çıkmak yerine vücut düzleminde yani Gerçek’te somatik bir belirti olarak meydana çıktığını gözlemlemekteyiz. Psikosomatik olgu vücuda yazımında bir işaretten olarak belirmektedir. Bu nedenle bir semptom üzere okunamayacaktır. Özne için lisanın kıymetinden bahsettiğimizde de bilhassa somatik belirtilerin, lisan fonksiyonunun yerini alarak vücut üzerinde tesir gösterdiğini söylemek mümkün olacaktır. Zira birey çoklukla somatik şikayetlerine sarılmış ve onun tarafından ele geçirilmiş bir halde psikoterapi sürecine gelmektedir. Çoğunlukla yapılan çalışmalarda da görüldüğü üzere somatik bireyin ruhsal bir arayışta olmadığını ve tahlil aramadığını görmekteyiz. Somatik belirtilerin bireyin düşünmemesine ve söz etmemesine/söze koymamasına bu bağlamda da ruhsal süreçlerin ele alınmamasına aracı olarak hizmet ettikleri düşünülmektedir. Psikosomatik hastalarla yapılan çalışmalarda unutmamak gerekir ki; psikosomatik hastalık açık bir yara üzeredir: Öteki’ne gerçek açılan bir travma ve bir oburunun gözyaşı yerinedir. 

Son olarak bu kuramsal açılımları öteki bir Alopesi Areata hastasının seansa getirdiği bir düş ile noktalayacağız: ‘’Rüyamda o (ölen ağabeyi) geliyor mezardan. Mezarlık da bize çok yakında çapraz bir sokak vardı ortamızda lakin görünüyordu. Mezardan çıkmış yırtık pırtık ‘’O giderse ben gelebileceğim anne’’, diyordu. Annem daima bir şeyde kalıyordu. Şey yoktu, duşun devamı yoktu.’’  

Özet: Öznenin Varoluş Sonundaki Kaybı

Psikanalitik kuram içerisinde vücut denildiğinde akla birinci gelen psikopatolojilerden biri psikosomatiktir. Psikosomatikte, obje vücuttur. Bir özneden bahsedebilmek için lisan, vücut ve dileğin birbirine eklemlenmesini düşündürmektedir. Bu yazı vücut üzerinden hastalığı yaşayan psikosomatik bireylerin, vücudu, kelam alanına – ruhsallığa- angaje etmekteki zorluklarına değinmektedir. Münasebetiyle Lacancı yorum etrafında ‘’psikosomatik fenomene’’ değinerek, teorik ve klinik boyutta özetlenmiştir. Hastadan birinci olarak tabibe yönelen ‘’iyileştirilme’’ talebinin çoğunlukla bir diğeri tarafından kelam alanının eksikliğine işaret ederek evirildiği görülmektedir. Vücudu, ruhtan koparırcasına ayıran bu talep etrafında özne, psikoterapide nasıl konumlanacaktır sorusuna bu çalışmayla birlikte karşılık getirmektedir. Dayatılan bu talep karşısında klinisyenin, tabip ve bakım veren bireylerden farklı olarak pozisyonlanacağı alanın değerini açıklamaktadır.