Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu

Herkese tekrar merhaba,

Yazıyı 3 kısımdan oluşturmak istiyorum.İlk kısımda DEHB nedir? Nasıl Oluşur? Cinsleri Nelerdir? Bunlardan bahsedeceğim. İkinci kısımda de sıklıkla görülen belirtileri nelerdir? Onlara değineceğim. Üçüncü kısımda ise hastalığın prognozu(seyri) ve tedavi yolunda atılması gereken adımlardan bahsedeceğim.

DEHB kişinin beyin kimyasının yönetici fonksiyon hünerlerinde zorluklar yaşamasına neden olduğu nörobiyolojik bir bozukluktur. DSM-V’te (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Türkçe ismiyle Mental Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı) nörogelişimsel bozukluk kategorisinde yer almaktadır. DEHB’li şahısların beyinlerindeki temel nörokimyasal fark, dopamin ve/veya norepinefrin seviyelerinin beynin ilgili kısımlarını harekete geçirmekte kâfi olmamasıdır. Erken çocukluk yıllarında başlayan bir hastalıktır. 7 yaştan evvel ekseriyetle belirtileri görülür. İçinde bulunduğumuz çağda tanısı en yanlış belirlenen rahatsızlıklardan biridir. Zira her dikkat eksikliği olan ya da hiperaktif özellikler sergileyen çocuğun, gencin ya da bireyin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu vardır denemez. Bunun için belli semptomları makul bir müddettir ömrünü toplumsal fonksiyonları manasında olumsuz etkilemesi gerekmektedir. Dehb cinsleri ise şu formdadır.

• Dikkat eksikliği baskın olan tip

• Hiperaktivite ve dürtüselliğin baskın olduğu tip

• Karma tip

Bu noktada unutmadan belirtmek istediğim günümüzde en sık yapılan yanlışlardan biri internet üzerinden insanların kendilerine, çocuklarına ya da etraflarında bulunanlara teşhis koymalarıdır. Dehb için de sırf internet kaynaklarından teşhis koymaya çalışan ailelerle ve bireylerle sık sık karşılaştığımı üzülerek belirtmek isterim. Siz bedelli okurlara tavsiyem bunlardan uzak durarak sizlere iletmeye çalıştığımız bilgiler doğrultusunda rastgele bir kuşkunuz olursa ruh sıhhati profesyonellerinden dayanak almanızdır.

Nasıl oluştuğuna geçecek olursak literatürde çeşitli etkenler belirtilmektedir. Bunları sizlerle paylaşmak istiyorum.  Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun asıl sebebi şimdi bilinmese de, bozukluğun oluşumunda biyolojik (nörolojik) ve genetik faktörlerin rolü olduğuna işaret edilmektedir. DEHB’li çocukların beyinlerinin ön kısmında ve limbik sistemde bulunan kimyasal ileticilerin (neurotransmitterler) çalışmasında bozulma olduğu bilinmektedir. Beynin bu bölgeleri konsantre olma, planlama, davranışları denetim etme, hafıza, motivasyon hususlarında değerli rol oynamaktadır.

Gebelikte ilaç ya da alkol üzere toksinlere maruz kalma, enfeksiyonlar, sıkıntı doğum, düşük doğum tartısı ve beyin travması bu çocukların özgeçmişlerinde daha sık bildirilmiştir.

Çevresel faktörler ya da aile tavırları DEHB oluşmasına neden olmaz. Ancak bulguların artmasında ya da azalmasında ve ek problemlerin çıkmasında tesiri vardır. 

Hastalığın genetik faktörünün epey tesirli olduğunu belirtmekte yarar olacaktır. Anne ya da babada DEHB olması çocukta bu hastalığın görülme riskini %50-60 oranında artırmaktadır. Yakın akrabalarda görülmesi ise riski %10-30 artırdığını söyleyebiliriz.

    İkinci kısımda sıklıkla görülen belirtilerinden bahsetmek istiyorum. Üstte belirttiğim üzere bu belirtileri okuduğunuzda teşhis koyma maksadı gütmeden yalnızca aklınızda soru işareti oluşturabilmesi amaçlanmaktadır.

DEHB üç temel tipten oluşmaktadır. En sık görüleni karma tiptir. Aşağıda bilhassa çocukluk çağında başlayan bir rahatsızlık olduğu için çocuklarda görülen belirtiler verilmiştir.Bu belirtilerin bir ortada bulunduğu durumlara klinik manada daha sık rastlanmaktadır. Fakat sadece dikkat eksikliğinin ya da hiperaktivite ve dürtüselliğin baskın olduğu tiplere de rastlanmaktadır.

Dikkat Eksikliği:

• belirli bir işe ya da oyuna dikkat vermekte zorlanma

• dikkatin kolay kolay dağılması

• dikkatsizlikten kaynaklanan yanılgılar yapma

• başlanan işin yarım bırakılması

• kendisiyle konuşulurken, dinlemiyormuş üzere görünme

• görev ve aktiflikleri düzenlemekte zorlanma

• ev ödevi, ders içi aktiflikleri üzere ağır zihinsel gayret gerektiren işleri yapmaktan kaçınma

• etkinlikler için gereken eşyaları kaybetme

• günlük etkinliklerde unutkanlık

Aşırı Hareketlilik:

• oturduğu yerde kıpırdanma, ellerin ayakların oynatılması

• belirli bir müddet bir yerde oturamama, daima hareket etme

• gereksiz yere sağ sola koşturma, eşyalara tırmanma

• sakin bir biçimde oyun oynayamama ya da öteki bir işle uğraşma

• çok konuşma

İmpulsivite/Dürtüsellik:

• sorulan soru tamamlanmadan karşılık verme

• sırasını beklemekte zahmet çekme

• başkalarının kelamını kesme ya da oyunlarında ortaya girme

• sonucunu düşünmeden koşma, itme, çekme

DEHB bulunan çocuklar çok vakit sempatik, şeffaf, yaratıcı, coşkulu ve empati sahibi olurlar. Burada altını çizmek istediğim çok kıymetli bir müşahedemden bahsedeceğim. Sıklıkla gördüğüm Dehb’li çocukların aileleri tarafından suçlayıcı ve eleştirel tavırlara maruz kaldığıdır. Başta da belirttiğimiz üzere bu rahatsızlık nörokimyasal etkenleri barındırmaktadır. Münasebetiyle kişinin denetiminde olmayan birtakım davranışlar kelam mevzusudur. Ekseriyetle dürtüsellik nedeniyle bireyler davranışın sonucunu planlamadan “akıllarına iyisi yaparlar” diyebiliriz. Ailenin suçlayıcı, katı, sert ve eleştirel tavırları çocuğu korkutmaktan öbür bir tesir yapmayacaktır. Ve korkusu davranışı bir daha tekrarlamasına pürüz oluşturmayabilir. Dilerseniz son olarak tedavi sürecinden de bahsederek yazımı sonlandırayım.

    Üçüncü kısımda Dehb kesinlikle tedavi edilmesi gereken bir rahatsızlıktır diyerek başlamak istiyorum. Bunun sebebi ailelerin çoğunlukla bu durumu kabullenmekte zahmet çektiğini gözlemlememdir. Meğer ki dehb tedavi edilmezse kişinin hem içinde bulunduğu devirde hem de önümüzdeki yıllarda çok önemli ahenk ve davranış sıkıntıları yaşamasına neden olacaktır. Eğitim hayatında çok defa cezalara maruz kalacak, akademik muvaffakiyetini olumsuz tarafta etkilenecek ve toplumsal münasebetlerinde sorunlar yaşayacaktır. Bu kadar net tabirler kullanmaktan genelde imtina eden biri olarak bir evvelki cümlemde net tabirler kullanmayı bilhassa tercih ettim. Zira aslında tedavi edildiği takdirde birey olumsuz hayat tecrübelerine daha az maruz kalacaktır. Hastalığın ilerleyen yaşlarda bir kısım hastada ortadan kalktığı bilinmektedir. Fakat bu oran %30 civarlarındadır. Şayet tedavi edilmezse %40 üzere değerli bölümünde çeşitli bağımlılıklara sebebiyet verdiği de belirtilmektedir.

    Hastalığın teşhis basamağında kesinlikle bir psikiyatrist bulunmalıdır. Bunun yanı sıra Dehb teşhisinin konması etabında bireyin tüm etrafından bilgi almak ve birden çok ortamda nasıl davrandığını öğrenmek hayli değerli olacaktır. Çocukluk periyodunda öğretmenlerin, arkadaşlarının ve okul idaresinin de vereceği bilgiler çok değerlidir. Ayrıyeten ailesinde bulunan onu gözlemleyen herkesten bilgi almak gerekmektedir. Bunun yanı sıra gerekli psikometrik ölçümlerin de sonuçları yol gösterici olacaktır. Son olarak ruh sıhhati profesyonelinin tecrübesi ve bilgisi ışığında tüm datalar bir ortada incelenerek teşhis koyulabilecektir.

    Tanı konulduktan sonra en tesirli tedavi yolu İlaç tedavisi ve Davranışçı psikoterapinin birlikte yürütülmesidir. Bilhassa çocuklarla yönelik oyun terapisinin yüz güldürücü sonuçları bulunmaktadır. Keza tedavi sırasında hem ilaç hem de psikoterapi süreçlerinden ailenin bilgilendirilmesi kıymetli olacaktır. Aileye Dehb’ye yönelik psiko-eğitim verilmesi de süreç içinde gerekliliklerden biridir.

    Son devirde bir meslektaşımın yapmış olduğu araştırmanın sonuçlarını paylaşarak yazımı sonlandırmak istiyorum. Dehb oluşumunda genetik ve çevresel faktörlerin etkinliğinden yazı içerisinde bahsetmiştim. Çevresel faktörün nasıl tesirli olduğunu bahsedeceğim araştırmadan umarım herkes anlayacaktır. Çeşitli ebeveyn tavırlarının çocukların toplumsal ahenk marifetleri üzerindeki tesirleri incelenen araştırmada “İzin verici ebeveyn tutumunun” çocukların dikkatini, hareketliliğini ve dürtüselliğini olumsuz istikamette etkilediği bulgulanmıştır. Yani ebeveynler şayet çocuklarına kural algısı ve hudut şuurunu gelişterecek tavırlarda bulunmazlarsa, fazlaca özgür bırakıp her şeye sahip olabilecekleri her şeyle ilgilenebilecekleri bildirisini verirlerse bunun ileride Dehb riskini arttırabileceğini belirtmekte yarar var.