Bağlanma, çocuk ile bakım veren kişi (anne-baba ya da birincil bakıcı) ortasında kurulan duygusal bir bağdır. Bağlanma kuramına nazaran anne dışındaki bireylerde birincil bağlanma figürü olabilirler. Yani bağlanmanın olması için çocuğa temel bakım veren kişinin anne olması gerekmez. Bağlanmada temel olan bebeğin sevgi ve şefkat ile muhtaçlıklarının en kısa vakitte ve dengeli olarak karşılanması ve çocuğun endişe temalı hislerinin sakinleştirilmesidir.
Bağlanma Teorisi, annelerin ya da birincil bakıcıların birinci 1-2 yıl içinde çocukları ile kurdukları bağın niteliğinin ömür uzunluğu çocukları ruhsal, zihinsel ve sosyo-duygusal açıdan etkilediğini açıklayan bir teoridir. Bu teoriye nazaran bağlanma, çocukların tüm hayatları boyunca kendileri ve etrafları ile kurdukları bağların alt yapısını oluşturur.
Bu yazının konusu, bağlanmayı ve tiplerin açıklamaktan fazla bağlanmanın beyin ile bağlantısını ve regülasyon kavramlarını açıklamaktır.
Açıklamaya evvel “regülasyon” dan başlayalım… Bebekler altını ıslatmak, acıkmak üzere fizikî uyaranlarla ya da yüksek ses, parlak ışık üzere çevresel uyaranlarla yalnız başlarına baş edemezler. İnsan yavrusu bütün tipler içinde en çaresiz ve bakıma muhtaç olandır. Acıktığı için ağlayan bir bebeğin yalnızca karnını doyurmak kâfi değildir; onun hudut sistemini sakinleştirmek için göz teması, ses tonu ve dokunma kaidedir. Ebeveynin bu manadaki davranışlarının tümü bebeği regüle etme demektir. Bu yalnızca bebeği sakinleştirme manasına gelmez, çok uyarılmış bir bebeği daha istikrarlı bir noktaya çekmek ve hissizleşme derecesinde tepkisizleşmiş bir bebeği de daha üst çekmek manasına gelir. Her ikisi için de bunu yapmanın yolu göz teması, ses tonu ve dokunmadır. Regülasyon, bebeğin tek başına yapabildiği bir şey değildir, hayatının birinci yıllarında bunun onun ismine yapılabilmesi gerekir. Ebeveynin ya da bakım veren kişinin bebeği regüle etme haline ko-regülasyon denir.
Bebek büyüdükçe karşısındaki kişi tarafından regüle edilme halini içselleştirerek kendi kendini regüle edebilir hale gelir, buna da öz-regülasyon denir. Kişinin ilerleyen yaşlarında bunu yapabilmesi için hayatının birinci aylarında bunu yaşantılamış ve içselleştirebilmiş olması gerekir. Bütün bu süreç, hayatın ilerleyen yıllarında toplumsallaşırken ve bağ kurarken epeyce belirleyicidir. Partnerimiz, arkadaşımız ya da o anda bağlantıda olduğumuz kişinin hudut sistemi üst çıkarken bizim kendi hudut sistemimizi denetim altında tutup istikrarda kalarak onunkinin aşağı indirmek ya da onun da bize birebirini yapması interaktif regülasyondur.
İnteraktif regülasyonu daha uygun anlamak için şöyle bir örnek verilebilir; bir çift düşünün, kusursuz bir sohbet anındalar, her şey doğal akışında. Hayatın bu anına sakin akan ırmak denilebilir. Bağlantı de bu ırmağın üzerinde akan bir kayık olsun. Çiftlerden birinin niyeti farklıyken söylenen bir kelam ya da bir davranış yanlış anlaşıldı. Ses tonu yükseldi, gözleri büyüdü ya da çenesi kitlendi; bu da ırmağın dalgalanma hali. Ya da tam karşıtı oldu, söylenen bir kelam ya da yapılan bir davranış yeniden yanlış anlaşıldı ve karşıdaki kişi bu sefer dondu kaldı; gözleri boş bakmaya başladı, yüzü sözsüz bir hal aldı. Bunu da ırmağı buz tuttuğu, hiç akmadığı hali olarak düşünebiliriz. Dalganın ya da sakinliğin sebebini anlamak o anda ırmağın sakin akışına dönmesine yardımcı olmaz, yapılması gereken çabucak o anda kayığı yani alakayı kurtarmak. Bunu yapabilmek için de interaksiyonel regülasyonu kullanabilmek gerekiyor. Irmak tekrar sakin akışına döndükten sonra da neler olduğu hakkında konuşabilmek ortadaki sorunun büsbütün ortadan kalkması için yapılacaklardandır diyebiliriz. Bağlanma ve anne ile bağların yetişkinlikteki münasebetleri nasıl etkilediğini anlamamıza regülasyon kavramı bu manada epey yardımcı oluyor.
Gündelik hayatımızda hudut sistemimiz; dışarıdan gelen sesleri, görsel uyaranları, dokunuşları, vücut hareketlerini, içseslerimizi, kanılarımızı, algımızı, tetiklenme ismini verdiğimiz algı yanılgılarımızı yani pek çok uyaranı daha biz fark etmeden regüle ediyor, yani optimum düzeyde tutuyor. Bir tehlike algısı gelene kadar da istikrarda tutmaya devam ediyor.
Bu noktada bağlanma ve beyin kimyası alakasına geçmeden evvel beynin işleyiş sürecine bakmamız gerekiyor. Beyni daha kolay anlayabilmek için ikiye ayırabiliriz; ilkel sistem ve sofistike sistem. Günlük hayatta bir tehlike hissettiğimiz anda sofistike sistem devre dışı kalıp ilkel beyin devreye giriyor; yani akıl ve mantıktan çok kaçmak, savaşmak ya da donmak üzerine kurulu sistem. Bu bize daha çok atalarımızdan kalan bir miras, doğal ömürde bir tehlikeyle kalındığında düşünmeye vakit ayırmak mevt demekti, bu sebeple beyin hayatta kalmak için savaşma, kaçma ya da donma üzere yansılarla hayatta kalıyordu. Bu yüzden çok öfkeli, çok üzgün birine yani olağan regülasyon düzeyinin dışına çıkmış birine karşı mantıklı sözlerle teselli verme yerine dokunarak, yumuşak bir ses tonu kullanarak, göz teması kurarak daha çok kelamsız sözlerle yaklaşmalıyız, zira ilkel beynin lisanı sözsüzdür. Şu anda tahminen dışarıda ilkel beşerler üzere kaplanlarla, kurtlarla ya da bize ziyan verebilecek rastgele bir canlıyla karşılaşmıyoruz tahminen bunun yerine çocuğa kendini inançsız ve tekinsiz bir ortamda olduğunu hissettiren kimi ebeveyn tavırları var. Ebeveyni tarafından korunmayan; ihmal ve ihlal edilen çocuklar bu ilkel beyin seviyesine dönüyor ve oradan reaksiyon veriyor. Bu basamakta çok uzun müddet kalmanın da uzun vadeli ziyanlarının olduğunu maalesef yetişkinlik hayatında görüyoruz; üst işlev yani sofistike beyin ziyan görüyor ve uzun müddet olması durumunda çocuk üzere davranan ergenler, bir türlü büyüyemeyen yetişkinler olarak karşımıza çıkıyorlar.
Peki bu nasıl oluyor? Bunu daha yeterli anlayabilmek için ilkel ve sofistike beyefendisine ve erken yaş yaşantılarının beynin kimyasını nasıl değiştirdiğine odaklanmamız gerekiyor. Sofistike kısım beynin mantık yürütme, karar verme, planlama, konuşma ve en kıymetlisi dürtü denetimi üzere kısımlarını içerirken; ilkel beyin daha çok nefes almak, duymak, beslenmek, uyumak, hayatta kalmak üzere ilkel işlevlere sahip kısım olarak görülüyor. Bebek ilkel beyin doğuştan gelişmiş bir formda dünyaya geliyor, örneğin beslenmeyi öğrenmesine gereksinimi yok; memeyi ağzına aldığı anda emme refleksi çalışıyor. Ebeveynin çocuğa duygusal bakım vermekteki vazifesi sofistike beyefendisinin gelişimi ile ilgili oluyor.
Bebek dünyaya gelirken yüz milyar nöronla yani hudut hücresi ile dünyaya geliyor. Bu nöronlar yaşadığımız deneyimlere nazaran birbirleriyle etkileşiyor ve ilişki yolları oluşuyor. Ebeveyn çocuğa itimat veriyorsa, bebeği her sinyal verdiğinde onun muhtaçlığını karşılıyorsa, bebek zihni bu dünya emniyetli, bağlar sağlam formunda niyet kalıpları oluşturuyor; şayet bunun tam karşıtı bir deneyim yaşıyorsa yetişkinlik omurundaki münasebetlere tam zıddı ağlar oluşmuş olarak giriyor. Bu nöronlar nasıl gelişiyor, ebeveyn bunun için ne yapmalı?
Bu niyet kalıplarının oluşması için vakit ve tutarlılık gerekiyor. Yani ebeveyn bu devrelerin kalıcı olarak birleşip ayarlanması için tekrar eden uyumlu kelamsız ilgi deneyimlerini çocuğa yaşatmalı; yani göz teması kurmalı, kucağına almalı, ağladığında sakinleştirebilmek için orada olmalı… Biri anneye “Kucağına alma, şımartma, beklesin” üzere bir telaffuzda bulunduğunda anne koşarak o ortamdan uzaklaşmalıdır. Beynin besini bağ olduğunu çocuğa bakım verenler daima aklında tutmalıdır ki çocuğun beynini aç kalmasın.
Ebeveynin korkutan, yalnız bırakan, ilgi kurmayan, hissini hissetmeyen, inançta hissettirmeyen biri olması durumunda beynin ilkel kısmı kendini nasıl sakinleştireceğini asla öğrenemiyor. Beynin limbik sisteminde bulunan amigdala beynin ilkel kısmını koruyor ve bunu etrafındakilerin yüz sözlerini, hareketlerini okuyarak yapıyor. Bebek aç kaldığında, korktuğunda, sakinleştirilmediğinde yani olağan regülasyon düzeyinin üstüne çıktığı durumlarda ilkel beynin sakinleşebilmesi gerekiyor ki sofistike beyin daha yeterli gelişebilsin. Çocuk bunu öğrenemediğinde öfke nöbetleri, şiddet ya da çok içe kapanıklık üzere duruşlar sergileyebiliyor.
Bebek “korkuyorum, üşüdüm, acıktım” dediğinde yani bunları kollarını ebeveynine açarak, mızmızlanarak yani kelamsız bildirilere yaptığında, beyinde uyarıcı kimyasallar aktive olur. Bunlar epinefrin, dopamin üzere nörotransmitterlerdir. Ebeveyn bu durumlarda kucağına aldığında, beslediğinde, şefkat verip bebeğe kendini inançta hissettirdiğinde bunların yerini seratonin, GABA üzere rahatlatıcı kimyasallar aktive olur ve böylelikle bebek istikrara kavuşur.
Travma yaşayan çocuklarda ise dopamin, norepinefin üzere uyarıcı kimyasallar daha fazla oluyor. Travma beyni değiştiyor ve kimyası değişen hassas beyin davranış meselelerine neden oluyor. Birinci yılların travması ne kadar fazlaysa daha sonraki vakitlerde davranışlar o kadar içinden çıkılmaz ve süreğen oluyor. Zira vücutta salgılanan hormon istikrarı bozuluyor. Vücut gerilimde kortizon hormonu salgılıyor. Bu hormonun az dozu büyümeye yardım ederken; bu hormon çok uzun kaldığında zehirli gerilime dönüşüyor. Kronik gerilim sofistike beyinde bulunan ön lob ve hipokampusun küçülmesine sebep oluyor. Ön lobun misyonlarını bu noktada hatırlayalım; karar vermek, dürtü denetimi yani yazının başında belirttiğimiz öz-regülasyon dediğimiz kısım. Kortizon çok içeride kalırsa beyin değişiyor; ilerleyen yaşlarda antisosyal davranış, kalp meseleleri, alkol ve uyuşturucu bağımlılığı üzere problemlere daha yatkın hale geliyor.
Şu ana kadar karamsar bir tablo çizdik, pekala ya evlat edinilmiş çocuklar ya da kimi sebeplerden ötürü ailelerinden farklı kalmış çocuklar? Burada bizi teselli edecek husus beynin düzgünleşme kapasitesi. Beyin dünyanın ve etrafındaki şahısların emniyetli olduğunu öğrenmeye başlıyor, bunun zihne yerleşmesi ve çocuğun dünyayı ve etrafındakileri emniyetli bulmaya başlaması vakit alsa da beynin hasebiyle çocuğunda güzelleşmesinin tek yolu var; o da bağ. Nilüfer Devecigil’in “Işığın Yolu” kitabında belirttiği üzere: “İlişkilerde incinir, ilgilerde iyileşiriz…”
0 Yorum